بزرگان با بزرگترهایش چگونه وداع می­کنند

اشارات و ناگفته­ هایی پیرامون روزهای پایانی استاد حمید سمندریان که نباید ناشنیده بمانند

میم الف

همه حمید سمندریان را به اندازه­ ای می­شناسیم و مستقیم یا باواسطه با او در ارتباط بوده­ ایم، دانسته یا ندانسته. یا مخاطب نمایش­هایش بوده­ایم، یا شاگردش بوده­ایم، یا شاگردِ شاگردانش بوده­ایم، یا ترجمه­ هایش را خوانده­ایم یا همۀ این­ها. و یا دستکم آثاری از کارگردانان و بازیگرانی که شاگردانش بوده­اند را در تئاتر، سینما و تلویزیون دیده­ایم. شاگردانش رنگین­ کمانی هستند از کسانی چون عزت­ الله انتظامی، احمد آقالو، سعید پورصمیمی، سوسن تسلیمی، رضا کیانیان، گوهر خیراندیش، مهدی هاشمی و گلاب آدینه تا مجید سرسنگی، امین تارخ، قطب­الدین صادقی، محمد یعقوبی، حمید فرخ­ نژاد، همایون غنی­زاده، کیومرث مرادی، پارسا پیروزفر، پیام دهکردی، شهاب حسینی، مهران مدیری، امیر جعفری و مجید صالحی.
در مورد جایگاه بی­مانند او شاگردانش بسیار سخن گفته­ اند اما ببینیم این کار را چگونه کرده­ اند. و بیابیم که این سخن­ ها و وداع­ ها چه اشتراک­ هایی با هم دارند تا شاید از این راه برخی خصلت­ هایمان بیشتر بر خودمان آشکار شود. در روزنامۀ ۲۴ تیرماه ۹۱ محمد یعقوبی در یادداشتش می­گوید: «حمید سمندریان در سرنوشت هنری من نقش مهمی داشت. بخش مهمی از موفقیت خودم را در تئاتر مدیون شیوۀ آموزش او هستم… و بعدها در این چند سال گذشته که من یکی از آموزگاران آموزشگاه سمندریان شدم بار دیگر از او تاثیر گرفتم. رفته بودم تا به هنرجویان درس بدهم اما همزمان حمید سمندریان با اخلاق هنری خود به من درس می­داد… آنچه روز پنجشنبه [پس از شنیدن خبر درگذشت سمندریان در تئاتر شهر] انجام دادیم تئاتر بود. برای همین من از جمع خواستم برای او دست بزنند… خیلی از کارگردان­ها از جمله خود من تحت تاثیر شیوۀ کارگردانی او هستیم.» می­ بینید؟ یعقوبی خیلی بیشتر از سرنوشت هنری و تدریس و کارگردانی خودش سخن گفت تا از استاد. شمار «من» هایش را ببینید. حالا برویم سراغ یادداشتی که رضا فیاضی همان روز در همان روزنامه نوشته است: «یک روز آقای سمندریان مرا خواند و گفت: خولی خودت را برای ایفای یک نقش بزرگ آماده کن… من در پوست خود نمی­گنجیدم. رولی به من واگذار می­شد که خوابش را هم نمی­دیدم… و من امشب نه به خاطر از دست دادن حضور فیزیکی استاد اشک می­ریزم، که برای از دست دادن آرزوهای بزرگ این مرد نازنین می ­گریم.» فیاضی هم که بخاطر از دست دادن حضور فیزیکی سمندریان اشک نمی­ ریزد، تنها از خودش می ­گوید و اینکه سمندریان او را خولی نامیده؛ لقبی بزرگی که استاد به هرکسی نمی ­داد.
در همانجا پری صابری یادداشتی بمناسبت درگذشت سمندریان دارد که بیشتر از خودش گفته است تا از استادش: «وقتی وارد تئاتر ایران شدم، چون با معیارهای دیگری از پاریس آمده بودم به محض ورودم به اداره تئاتر آن زمان در خیابان آبسردار دیدم که بچه­ ها از فرط گرما در حوض ساختمان مشغول تمرین­­­اند… انرژی تمام ما در این راه، مخصوصا مدیریت حمید سمندریان در این گروه، تئاتر سال­های بعد را هم تضمین کرد.»
یادداشت­ های هدایت هاشمی و حمیدپورآذری هم کم و بیش چنین فضایی دارند اما شاید زننده­ ترین­شان نوشتۀ بهروز غریب­ پور در همان روزنامه باشد. او اینگونه آغاز می­کند: «سال ۱۳۵۲ من را به ساواک احضار کرده­ بودند… از اتاق تمشیت که بیرونم آوردند، بازجو گفت: مثل استادت سمندریان باش که ناهار را با هویدا می­خورد و شب کرگدن را روی صحنه می­برد!» سپس غریب­ پور از تصفیه دانشگاه پس از انقلاب می­گوید و اینکه چگونه می­رود و ریش گرو می­گذارد تا اجازه بدهند سمندریان به دانشگاه بازگردد: «قسم خوردم که سمندریان کمونسیت نیست و حاضرم دست­نوشته­ای بدهم که اگر شما کوچکترین سندی پیدا کردید که او وابستگی حزبی و گروهی دارد بی­ محاکمه اعدامم کنید… و چنان جا خورد که بدون گرفتن نوشته حرفم را پذیرفت و قرار شد سمندریان به خانۀ همیشگی­ اش، دانشکدۀ هنرهای زیبا، برگردد.» غریب­ پور در چه زمان مناسبی به گفتۀ خودش ناگفته­ای (!) را برملا می­کند و با این کار استاد سمندریان را لابد زیر دین خود می­ برد که اگر من نبودم تو نمی­توانستی تدریس کنی.
تا اینجا سخن از گفته­ ها و نوشته­ ها بود اما ناگفته­ های روزهای پایانی حمید سمندریان تقریبا از زمانی آغاز می­شود که هما روستا و برخی از نزدیکان استاد از مرگ زودهنگام او باخبر می­شوند. در همین روزهاست که خانم روستا تصمیم می­گیرد برای بهبود روحیۀ همسرش تمریناتی براه بیاندازد. نه شاید برای اینکه اجرایی روی صحنه برود، بلکه تنها به این خاطر که استاد روزهای پایانی را در حال و هوای تمرین بگذراند. از این رو دو اثر سمندریان که پیشتر بروی صحنه رفته­ بودند یعنی «ازدواج آقای می­ سی­ سی­ پی» و سپس «بازی استریندبرگ» برای آغاز تمرین مطرح شدند. چرا که کارگردانیِ آنها قبلا انجام یافته­ بود در نتیجه در این روزهای بیماری، تمرین­ها رمق کمتری از سمندریان می­ گرفت. پس خانم روستا بسراغ بازیگران اجراهای گذشته می­ رود و از آن­ها می­ خواهد که در تمرین­ها شرکت کنند اما با واکنش­هایی روبرو می­ شوند که با توجه به جایگاه سمندریان و نیز شرایط ویژۀ روزهای پایانیِ او بسیار زننده و گستاخانه بودند.
رضا کیانیان، پیام دهکردی، احمد ساعتچیان و امیر جعفری هر کدام به بهانه­ های مختلف از جمله درخواست دستمزد و یا شلوغ­ بودن سرشان از خدمت به سمندریان سر باز می­ زنند. در این میان واکنش امیر جعفری را بشنوید که وقتی سمندریان از او می­خواهد که برای تمرین بیاید به او چنین پاسخ می­گوید که: «شهریۀ مهدکودک بچۀ من ماهی یک میلیون تومنه. پولش رو میدی بیام؟» پس از مواجه با این واکنش غیرمنتظره، حال و روحیۀ سمندریان بروشنی بدتر می­ شود. اما اگر عکس­های روز خاکسپاری استاد را دیده­ باشید حتما امیر جعفری را دیده­ اید که جلوتر از همه زیر تابوت سمندریان را گرفته­ است و اگر در تشییع حضور داشتید داد و فریادی که برای استادش می­کرد را می­ شنیدید و او را همه­ جا در صف نخست سوگواران می­ دیدید. از رفتار حامد بهداد هم نمی­ شود گذشت که تا سر و صدای تئاتری­ ها را شنید و دید که چند نفر با گوشی­ های تلفن همراهشان مشغول فیلم گرفتن از سینه­ چاکی­ ها هستند، از غافله عقب نماند و چند دقیقه­ ای شلوغ­ بازی­های همیشگی­ اش را برای حضار نمایش داد. لابد کسانی که عکس­ ها وفیلم­ های آن صحنه­ ها را می­ بینند باید به این فکر کنند که این­ها چه شاگردان خوبی برای استادشان بودند.
استاد سمندریان روز بروز به مرگ نزدیکتر می­ شد اما بازیگرانی که بارها او را پیش و پس از مرگش تکرارناشدنی و اسطوره خواندند حاضر نمی­شدند از خواسته­ های خود کوتاه بیایند و تمرین­ها را برای بهبود روحیۀ استاد تشکیل دهند. بهمین خاطر برخی از نزدیکان ناگزیر می­ شوند به کیانیان و دهکردی بگوید: «استاد بزودی فوت می­کند، و این تمرین­ ها قرار نیست خیلی وقتتان را بگیرد و نه بعنوان تمرین که لااقل برای عیادت هم که شده برای بهتر شدن روحیۀ استاد این چند روز به تمرین بیایید.» اما به عادت بازیگران بزرگ که دیگران باید وقتشان را با ایشان تنظیم کنند، کیانیان و دهکردی برای تمرین «بازی استریندبرگ» با هم هماهنگ نمی­ شوند مگر فقط دو روز. و بازیگر سوم هم که هما روستاست که همیشه کنار استاد است.
البته حتما می­دانید که در مراسم تشییع، همین پیام دهکردی پشت تریبون رفت و در بغض وگریه شعری در رسای استادش خواند که: «این آنِ بی تو بودن،‌ نه نفس دارم و نه نای نفس… تنها یک واژه: می‌میرمت.» و این را هم لابد می­ دانید که کیانیان چه سخنرانی پرحرارت، جگرسوز و اعتراض­ آمیزی کرد. او گریه­ کنان این جمله­ ها را به فریاد می­گفت: «سمندریان چیزی از این دنیا نمی‌خواست، فقط می‌خواست چند نمایشنامه اجرا کند. همین، اما چرا نتوانست آنها را به صحنه ببرد؟ پس چرا نتوانست اجرا کند؟»
حالا تصور کنید هما روستا هنگامی که این نطق­ ها را از زبان این آدم­ ها می­ شنید چه حالی داشت و چه بزرگوارانه آمد و سخنرانی پایانی در مقابل خانۀ هنرمندان را انجام­ داد و وصیت سمندریان خطاب به خودش را برای جمعیت بازگو کرد: «حمید گفت همیشه همۀ شما را با تمام بدی­ ها و خوبی­ ها دوست داشته­ ام و من را نصیحت کرد که همین کار را بکنم. او می­گفت دشمنان من زیاد بودند اما وقتی به من نزدیک شدند و دیدند که من آن­ها را دوست دارم، آن­ها نیز با من دوستی کردند. پس شما هم به هم خوبی کنید تا می­ توانید.»
پس از وصیت سمندریان چیز دیگری نمی­گویم. به وصیتش عمل می­ کنیم و خیلی­ ها را دوست می­ داریم. سمندریان را. روستا را. کیانیان، دهکردی، غریب­ پور، یعقوبی و دیگران را.